Ukrayna'da firak noktasına nasıl gelindi?

Rusya'nın Ukrayna'nın doğusundaki Donetsk ve Luhansk'ta yaptığı atak tam bir dönüm noktası manasına geliyor. Bu iki bölge yaklaşık sekiz yıldır resmi olarak Ukrayna'ya bağlıyken gerçekte Moskova'nın idaresindeydi. Moskova bu firakçı iki bölgeyi tanıma, bilhassa de asker gönderme kararıyla yıllardır süren statükoyu büsbütün değiştirmiş, belirsizlik siyasetine son vermiş oldu.

Batı yanlısı muhaliflerin protesto şovları ve Ukrayna'da hükümetin devrilmesi sonrasında Rusya yanlısı bu iki bölgede 2014 yılında "halk cumhuriyetleri" ilan edilmişti. Donbas bölgesindeki kömür yataklarının yaklaşık üçte biri Donetsk ve Luhansk'ta bulunuyor. Evvelden ağır nüfusa sahip bu bölgelerde 6-7 milyon kişi yaşıyordu.

İki bölge için de kömür ve çelik sanayisi büyük ehemmiyet taşıyor. Fakat ortalarında farklar var. Luhansk Ukrayna'nın en fakir bölgelerinden biriyken Donetsk hayli varlıklı bir metropoldü. Lakin savaş patlak verdikten sonra milyonlarca kişi firakçıların denetimine geçen bu bölgeleri terk etti. Büyük kısmı Ukrayna'ya, yüz binlercesi Rusya'ya göç etti.

Firak noktasına nasıl gelindi?

Sovyetler Birliği'nin dağıldığı 1991'den 2004'e kadar Doğu Ukrayna'da firakçı hareketler yok denecek kadar azdı. "Turuncu Devrim" diye bilinen protesto hareketi, Rusya yanlısı eski Donetsk valisi Viktor Yanukoviç'in Cumhurbaşkanlığı seçimlerini kazanmasını engelledi. Bunun üzerine Yanukoviç'in Ukrayna'nın doğusunda teşkilatlı "Bölgeler Partisi", Ukrayna'dan ayrılma tehdidinde bulundu, ancak sonuçta bu tehdidi gerçekleştirmeye yürek edemedi.

Yanukoviç 2010'da cumhurbaşkanlığı seçimlerini kazanmayı başardı ve Rusya ile AB ortasında zikzak çizen bir siyaset izledi. Birdenbire Rusya tarafına dönmesi üzerine 2013/2014 kışında muhalefetin protesto şovları patlak verdi. Yanukoviç Rusya'ya kaçtı. Moskova ise Kiev'deki iktidar boşluğundan yararlanarak Kırım Yarımadası'nı ilhak etti. Ukrayna'nın doğusunda Rusya yanlısı cephe Kırım'daki kadar güçlü değildi. Lakin Donetsk ve Luhansk'ta Kiev'deki yeni iktidara karşı kuşkular hayli güçlüydü. Rusya yanlılarıyla Ukrayna yanlılarının sayısı o devirde yaklaşık olarak tıpkı büyüklükteydi. Bir ankete nazaran o devir Donetsk sakinlerinin yüzde 20'si, Rus ordusunun bölgeye girmesini memnuniyetle karşılayacağını söz ediyordu. Bir o kadar Donetskli ise Kiev için çarpışmaya hazır olduğunu söylüyordu.

2014 yılı ilkbaharında Doğu Ukrayna'daki çeşitli kentlerde idari binalar işgal edildi, silahları ele geçirmek için polis karakollarına baskınlar düzenlendi. Bu olayların ardındaki itici güç, Rus istihbaratıyla temaslı oldukları iddia edilen Rus vatandaşlarıydı. Ukrayna'nın bölünmesi için referandumlar düzenlendi, başında Rusların bulunduğu "halk cumhuriyetleri" ilan edildi. Kiev hükümeti ayaklanmayı bastırmaya çalıştı. 2014 yazında Ukrayna ordusu bölgelerin büyük kısmını yine denetim altına almayı başarsa da Ağustos ayında Donetsk'in güneydoğusundaki İlovaysk kentindeki kuşatma savaşında mağlubiyete uğradı. Ukrayna tarafı, Rus askerlerinin de çatışmalarda yer aldığını argüman etti, Rusya yalanladı. Bu, Ukrayna'daki son büyük çatışma oldu. 2015 Şubat ayında varılan Minsk muahedeleri ile bu cephe çizgisi hudut olarak sabitlendi. O devirden sonra bölgede Ukrayna ordusu ile Rusya yanlısı milisler ortasında kırılgan bir ateşkes karar sürdü. Devletler hukukuna nazaran iki bölge de Ukrayna'nın egemenlik alanında sayılıyor.

Süratli Ruslaşma süreci ve işgalin ayak sesleri

İki bölgede de başından beri süratli bir Ruslaştırma süreci yürütüldü. Rus okul kitaplarının okullarda okutulmasıyla başlayıp Rus para ünitesinin yürürlüğe sokulmasıyla gelişen süreçte firakçı milislerin de Rus askeri danışmanlarca eğitildiği sıkça lisana getirildi. Rusya ise bu argümanları daima reddetti. Bölgedeki sanayi, bölünmeden son derece olumsuz etkilendi. Birtakım işletmeler Rusya'ya taşınırken Ukrayna ile tüm ekonomik bağlantılar koparıldı.

Rusya 2019 yılında halka Rus pasaportları dağıtmaya başladı. Son datalara nazaran Ukrayna'nın doğusunda 800 bin kişi Rus vatandaşlığına sahip. Rusya'nın, artık bu bölgeleri tanıma ve operasyon kararına gösterdiği en değerli münasebet, bu "Rus"ları muhafaza isteği.

Ukrayna ise Donetsk ve Luhansk'ın türel statüsünü tanımlamada zahmet çekiyor. Başlangıçta Ukrayna hükümeti bu bölgeleri yöneten firakçıları "terör örgütü" ilan etti, akabinde Ukrayna parlamentosu bu iki bölgeyi "işgal altındaki topraklar" olarak tanımladı. Parlamento lakin 2018 yılında işgalci gücün ismini koyarak "Rusya işgali altındaki bölgeler" tanımlamasında karar kıldı.

Donetsk, Rusya'nın tanıma kararı sonrasında sevinç şovlarına sahne oldu.

Lisan tartışması

Moskova ile Kiev ortasında on yıllardır süren kıymetli bir tartışma da lisan sorunu. Rusya uzun müddettir Ukrayna hükümetini Rusça konuşan halka ayrımcılık uygulamakla suçluyor, Ukrayna bu suçlamayı reddediyor. Sayılar ise tek resmi lisan olan Ukrayna lisanının yazılı bağlantı ve medyada giderek yaygınlaştığını ortaya koyuyor. Buna karşılık ülkenin doğu ve güney bölgelerinde halkın büyük kısmı Rusça konuşuyor. Berlin merkezli Doğu Avrupa ve Memleketler arası Araştırmalar Merkezinin (ZOiS) 2019 yılında yaptığı ankete nazaran firakçı bölgelerdeki halkın üçte ikisi ana lisanını Rusça olarak belirtiyor. Yaklaşık üçte birlik kesim iki lisanı de ana lisanı üzere görürken ana lisanını Ukraynaca olarak belirtenlerin oranı yüzde 3,5'te kalıyor.

ZOiS'in 2019 bilgilerine bakarak Donetsk ve Luhansk halklarının kendi statüleri konusundaki görüşlerini kabaca kestirim edebilmek mümkün. Üç yıl öncesinin datalarına nazaran her iki kentte de üçte birlik kesim Ukrayna ya da Rusya içinde bir özerklik statüsü isterken yaklaşık yüzde 20'lik kesim firak öncesi statüye geri dönülmesini istiyor. Öbür yüzde 20'lik kesim ise özerklik olmadan direkt Rusya topraklarına katılmaktan yana. Fakat bu sayıların şu anki güvenilirliğini ölçebilmek mümkün değil.

Roman Goncharenko

© Deutsche Welle Türkçe